आय.टी तला ग्राहक – चोखंदळ की शौकीन?- Column in Saptahik Sakal

सध्याच्या काळात, वेगवेगळ्या व्यवसायांमध्ये असणाऱ्या ग्राहकवर्गाचा मिळून एक डार्ट बोर्ड बनवला, तर त्याच्या बरोब्बर मध्यभागी आय.टी.तले लोक दिसतील. घरापासून ते गव्हापर्यंत अनेक वेगवेगळ्या वस्तू विकणाऱ्या सर्वं विक्रेत्यांचं लक्ष्य – target – तो मधला बिंदू असतो. एका जाहीरात संस्थेमध्ये कॉपी रायटर म्हणून काम करणारा माझा मित्र, नवनवीन घरांच्या स्कीम्सच्या किंवा नवनवीन सेल फोन्ससाठी मिळणाऱ्या ऑफर्स च्या जाहीराती कायम मला वाचायला देतो आणि विचारतो, “ ही जाहीरात वाचून तू हे विकत घेशील का?”

हातामध्ये असलेली कमालीची क्रयशक्ती, नव्याची आवड, प्रत्येक गोष्टीमध्ये जागतिक दर्जाचा आग्रह या सगळ्यामुळे आय.टी.हे सध्याचं टार्गेट झालं आहे. सतत परदेशी वाऱ्या करणाऱ्यांची संख्या जशी वाढत गेली, तशी तशी जागतिक दर्जाची गरज सुद्धा वाढत गेली. कोणत्याही गोष्टीमध्ये वर्ल्ड क्लास अमेनिटिज असा शब्द वापरला, तरच या लोकांना किमान दर्जाची खात्री पटते असं विक्रेत्यांना वाटत असावं. म्हणूनच रो हाऊसेस, रेफ्रिजरेटर, जीन्स चा नवा ब्रॅंड, टेपेस्ट्री, कारचा डॅशबोर्ड, कमोड, ज्वेलरी, हातरुमाल, चप्पल, चष्मा हे सगळंच्या सगळं हल्ली वर्ल्ड क्लास झालं आहे. J J J

जागतिकीकरण - globalization - आणि कन्झ्यमुरिझम या दोन्ही संकल्पना आता हातात हात घालून पुढे जातात. म्हणूनच आय.टी.मध्ये काम करणारी व्यक्ती जेव्हा ग्राहक म्हणून मार्केटमध्ये बाहेर पडते, तेव्हा ती कशी वागते यावरची ही काही निरीक्षणं.

प्रवेशाची पातळी उंचावते
वस्तुच्या किंमतीचा विचार करुन खरेदी करणाऱ्यांच्या फळीमध्ये आय.टी.तला ग्राहक बसत नाही, तर तो दर्जाबद्दल अधिक आग्रही असतो. शिवाय या ग्राहकवर्गाचं सरासरी वय सुद्धा अगदीच तरुण असतं. त्यामुळे पूर्वीसारखं हे तरुण ग्राहक अनेक हाय-एंड वस्तुंचे First Buyers असले, तरी First Experiencer असतात असं नाही. खरेदी करण्यापूर्वीच या ग्राहकाने त्या वस्तुचा ग्राहक बनण्याचा अनुभव घेतलेला असतो. शिवाय अनेक वस्तुंच्या किंमती पाहताना हा ग्राहक तिची एकरकमी किंमत न पाहता, तिचा EMI - मासिक हफ्ता - बघतो. म्हणूनच कदाचित आता मारुती 800 ला Entry-Level Car म्हणता येत नाही, तर बऱ्याचवेळा Ford Icon सुद्धा Entry-Level Car बनून जाते.

अपग्रेडेड जीवनशैलीचा आग्रह
एकदा घेतलेला शर्ट 15 वर्ष वापरणार्या पालकांची ही आय.टी मधली मुलं. व्यवसायामध्ये टिकून राहण्यासाठी स्वतःचं ज्ञान सतत अपग्रेड करत राहण्याची यांची सवय यांच्यातल्या ग्राहकाला सुद्धा लागली आहे. टि.व्ही. असो, मोबाईल फोन असो, कार असो, किंवा अगदी स्वतःचं राहतं घर असो. काही वर्षांनतर ते OUTDATED होतं आणि ते अपग्रेड करायची गरज भासू लागते.
काही मित्रांशी याबद्दल बोलले, तेव्हा असं लक्षात आलं की आजकाल,
मोबाईल 12 महिन्यांमध्ये अपग्रेड होतो.
टिव्ही 3 वर्षांमध्ये अपग्रेड होतो.
कार पाच वर्षांच्या आत अपग्रेड होते.

एक कुटंब; एक गरज; अनेक वस्तू
जागतिकीकरण, क्न्झ्युमरिझम या सगळ्यांमुळे आणि इतरही अनेक कारणामुळे आय.टी तल्या माणसांना व्यक्तिवाद शिकवला. Individualism मुळे प्रत्येक माणसाची गरज एकच असली, तरी ती गरज भागवण्याचे प्रत्येकाचे पर्याय वेगवेगळे असू शकतात आणि आपले पर्याय आपल्या अगदी जवळच्या कुटुंबियांवरसुद्धा लादणं योग्य नाही, हेही शिकवलं. त्यामुळेच टि.व्हीवर एकाच कुटुंबातल्या माणसांना, एकाच वेळी वेगवेगळे कार्यक्रम बघता यावेत म्हणून प्रत्येकाच्या बेडरुम मध्ये टि.व्ही सेट आला. दोन कार्स असणं ही गरज बनली.

आय.टी तल्या ग्राहकांची ही बदलती आवड मार्केट ने टिपली नसती तरच नवल. या लोकांना सतत नवीन माहिती देत राहणं गरजेचं असल्याचं ओळखून प्रत्येक क्षेत्रातले विक्रेते आपापल्या परीने या ग्राहकांना माहिती देण्याचा प्रयत्न करत असतात.
--------------------------------------------------------------------------------
बॅंकिंग
आता मी सांगते आहे तो किस्सा कोणत्याही आय.टी. तल्या व्यक्तीला नवीन नाही.

तुम्ही कुठेही असता, मीटिंगमध्ये, डेस्कवर, चॅटवर, कारमध्ये, पॅन्ट्रीमध्ये, टॉयलेटमध्ये आणि तुमचा सेलफेन वाजतो. दुसऱ्या बाजुनं कॉल सेंटर मधला अगदी सराईत आवाज येतो,

“Good afternoon maa’m / Sir… I am calling from XYZ Bank… Are you holding XYZ Bank Credit Card?”

या प्रश्नावर तुमचं उत्तर नकारार्थी असेल तर तातडीनं खालील वाक्य येतं...

“Our bank is offering you a life time free credit card. You will get a credit limit of X lakhs and a cash withdrawal facility of Y thousand… and blah blah blah blah…”

पहिल्या प्रश्नावर तुमचं उत्तर होकारार्थी असेल आणि तुमच्या जवळ आधीच त्या बॅंकेचं क्रेडिट कार्ड असेल, तर तातडीनं खालील प्रश्न येतो...

“Do you need a personal loan maa’m / Sir? We have a pre-sanctioned loan of Z lakhs for you?”

तुम्हाला यातलं काहीच नको असतं. आधीच काढून ठेवलेल्या होम लोन, कार लोन, आणि आधीच असलेल्या क्रेडिट कार्ड वरच्या ड्यूजमुळे तुम्हr वैतागलेले असता आणि म्हणून तुम्ही त्यांना विचारता,

“Where did you get my number from?”

उत्तर येतं,

“It is in our database, maa’m / sir?”

तर असं हे चित्र. जिथे जिथे मोठ्या खर्चाची तयारी लागते, त्या सर्व डेटाबेसेस मध्ये कुठून ते माहीत नाही, पण आय.टी.तल्या सर्व व्यक्तींचे नंबर्स असतात.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
फूड
2006 च्या आकडेवारीवर आधारित प्रसिद्ध झालेल्या एका रिपोर्टमध्ये एक फार गमतीशीर पहाणी झाली. RNCOS या सुप्रसिद्ध मार्केट रिसर्च मध्ये काम करणाऱ्या संस्थेने भारतातील फूड इंडस्ट्रीवर एक सर्वेक्षण करुन त्याचा एक वृत्तान्त नुकताच प्रसिदध केला. त्यानुसार, “भारतीय शहरांमध्ये आय.टी.मुळे झालेल्या बदलांमुळे प्रोसेस्ड फूडची मागणी फार मोठ्या प्रमाणात वाढली आहे. सर्वेक्षणानुसार शहरामधील नोकरी करणाऱ्या स्त्रियांच्या संख्येमध्ये झालेली वाढ आणि त्यांच्या कामाच्या वेळामध्ये झालेली वाढ यामुळे प्रोसेस्ड फूडची मागणी वाढली आहे.” म्हणजेच आता फूड इंडस्ट्रीसाठी पण आय.टी.हे टारगेट बनलं आहे. गेल्या चार-पाच वर्षांमध्ये शहरांमधून दिसणारे स्पेन्सर्स, स्पाईस लाईफ, मोअर, रिलायन्स फ्रेश सारखे शॉपिंग मॉल्सदेखिल मुख्यतः याच वर्गाला टारगेट करताना दिसतात. निवडलेल्या चिरलेल्या भाज्या, रेडी टू कूक फू़ड आयटम्स हे केवळ महिलांच्या सोयीसाठी नाहीत. शहरांमध्ये नोकरीसाठी येऊन एकटा राहणारा तरुण वर्गसुद्धा मोठा आहे. मंडईमध्ये जाऊन भाजी घेण्यात त्यांना रस नाही. त्यांच्याकडे वीकएंड मोकळा असतो. मग त्यांची ही गरजसुद्धा भागेल आणि वीकएंड हॅंगआऊट्सच्या त्यांच्या यादीमध्ये शोभेल अशा प्रकारच्या या मॉल्सची उभारणी झाली.


रिअल इस्टेट

काही वर्षांपूर्वीपर्यंत कर्ज काढणं ही काही फारशी चांगली बाब समजली जात नव्हती. सावकाराच्या व्याजाबद्दलच्या मोठ्यांकडून ऐकलेल्या गोष्टींचा हा परिणाम असावा. पण गेल्या काही वर्षांमध्ये ही परिस्थितीसुद्धा एकदम बदलून गेली. इन्कम टॅक्समध्ये मिळत असलेल्या फायद्यामुळे म्हणा, इतर कोही सोयींमुळे म्हणा, किंवा सहज उपलब्धतेमुळे गृहकर्ज काढणाऱ्यांची संख्या अचानक वाढली. होम लोनच्या या वाढलेल्या लोकप्रियतेचं कारणसुद्धा निरनिराळ्या बिल्डर्सने आय.टीतील लोकांची गरज आणि आवड ओळखून आखलेल्या गृहयोजना आणि निरनिराळ्या बॅंकांनी आय.टी.मधील लोकांसाठी काढलेल्या आकर्षक गृहकर्ज योजना हेच आहे. इन्फोसिस, मायक्रोसॉफ्ट, ओरॅकल सारख्या कंपन्यांमध्ये काम करणाऱ्यांना गृहकर्जाच्या व्याजदरामध्ये मिळणाऱ्या विविध सवलती म्हणजे सुद्धा आय.टी. चं मार्केट टॅप करणंच तर आहे.

तर असा हा आय.टीतला ग्राहक राजा... शौकीन!