Column in Saptahik Sakal

गेल्या बुलेटिन बोर्डमध्ये संदर्भ-समृद्धतेबद्दल ओझरतं बोलणं झालं होतं. जागतिकीकरण, सपाटीकरण, आणि संदर्भ-समृद्धतेपासून दूर होत जाणारे आपण...या सगळ्याला आय.टी किती प्रमाणात कारणीभूत आहे? मुळात आपण या समृद्धतेपासून दूर जात आहोत का? जशी-जशी तंत्रज्ञानाची प्रगती होते आणि अनेक वस्तू अनेक लोकांपर्यंत सहजरित्या पोचू लागतात, तशी तशी ही संदर्भ-समृद्धता कमीच होत जाते का? हे अटळ असेल, पण योग्य आहे का?

आपण एखादा नवीन ड्रेस खरेदी करतो. काही दिवसांनी अगदी तसाच ड्रेस दुसऱ्या कोणाच्या तरी अंगावर बघतो आणि मग अचानक आपण खरेदी केलेला ड्रेस आपल्याला नकोसा वाटू लागतो. तो घालू नये असं वाटू लागतं. आपण घालतो तो पोशाख “युनिक” असण्याबाबत आपण इतके सतर्क असू शकतो, तर आपल्या संपूर्ण विचारसरणीतलाच “युनिकनेस” पुसून टाकत जाणारी सपाट जीवनशैली आपण सहजरित्या कशी काय स्वीकारतोय? ज्या फ्लॅट स्क्रीन्स समोर बसून आपण दिवसभर काम करतो, त्या स्क्रीनची सपाटी आपल्यालाही इथून तिथून सपाट करतेय का? असे प्रश्न गेल्या बुलेटिन बोर्डमध्ये समोर आले होते. याच प्रश्नांचा थोडा आणखी खोलवर जाऊन केलेला हा विचार. आय.टी.मध्ये किंवा आय.टी मुळे नेमकं हे का होतंय याची काही कारणं शोधण्याचा केलेला हा प्रयत्न.

खाली दिलेल्या बदलांपैकी अनेक बदल या सपाटीकरणाला या ना त्या कारणामुळे कारणीभूत झालेले आहेत. यातील अनेक बदल स्वतंत्रपणे बघितले तर चांगलेच आहेत. पण त्यांमुळे वेगवेगळ्या पातळींवर सपाटीकरण झालंय हे मात्र नक्की!

अनौपचारिकता
आय.टी. चं क्षेत्र इथे रुजलं, तशी एकमेकांना केवळ नावाने हाक मारायची पद्धत रुढ झाली. पारंपरिक क्षेत्रांना सरावलेल्या आपल्याला सुरूवातीला आपल्या मॅनेजरला, इतकंच काय आपल्या कंपनीच्या प्रेसिडेंटला देखिल त्याच्या नावाने हाक मारण्याची कल्पना जड गेली. कामाच्या अमेरिकन संस्कृतीचा एक भाग म्हणून रुजवली गेलेली ही पद्धत खरं म्हणजे सपाटीकरणाचा एक अविभाज्य आणि मूलभूत घटक बनून गेली आहे. जगाच्या त्या कोपऱ्यात, वेगळ्याच अक्षांश -रेखांशांवर राहणाऱा कोणी आपला सहकारी. त्याच्याशी बोलताना जेव्हा "Good Morning Mr. Mike" वरुन "hey Mike" अशी भाषा याऊ लागली, तेव्हा आपण त्याच्यापेक्षा काही वेगळे नसल्याची भावना निर्माण होणं सहाजिक होतं. समुद्रापलिकडे राहणाऱ्या त्या लोकांबद्दल वाटणारं अप्रूप, वाटणारी भीती या अशा प्रकारच्या अनौपचारिक संवादांमधून हळू हळू गळून पडली. एकेरीमध्ये संवाद होऊ लागल्यामुळे आपण सर्वच जण समान पातळीवर असल्याची भावनी निर्माण झाली. इतकंच नाही तर लातूरचा सोपान, मुंबईचा राहुल, पुण्याची रचना, दिल्लीचा राजीव, मद्रासचा वेंकट, आणि उत्तरांचलचा कैलाश हे सगळेच जण, सारखंच शिक्षण घातलेले, सारखाच पगार घेणारे... एक टीम म्हणून काम करु लागले आणि एक टीम म्हणून या अमेरिकेच्या मॅनेजरशी एकेरीत संवाद साधू लागले. सर्वांना एकाच पातळीवर आणून ठेवणारी हा फार मोठी आणि वेगळी गोष्ट आय.टी.ने इथल्या वर्क कल्चरमध्ये रुजवली. सपाटीकरणाची सुरूवात इथून झाली.

आजच्या फास्ट-फूड संस्कृती सारखीच आय.टीमधल मॅनेजमेंट सिस्टीम होती. सुरुवातीला नवीन वाटलेली ही व्यवस्थापन पद्धती हळू हळू आपल्याला आवडू लागली. पूर्वीची लोणच्यासारख्या मुरणाऱ्या व्यवस्थापन पद्धतीपेक्षा हा फास्ट संस्कृती जवळची आणि फायद्याची वाटू लागली. एक सामान्य वर्कर आणि त्याचा सुपरवायझर यांच्या मध्ये असणाऱ्या अनेक हुद्द्यांच्या पायऱ्या या नवीन व्यवस्थापनामध्ये गळून पडल्या आणि एक प्रकारची सपाट व्यवस्थापन रचना निर्माण झाली. या रचनेमध्ये अगदी नुकताच जॉईन झालेला सॉफ्टवेअर इंजिनियर देखिल थेट प्रेसि़डेंट कडे केव्हाही जाऊ शकत होता. बंद दरवाच्या आत बसणारे मॅनेजर्स, त्यांच्या केबिन बाहेर थांबलेले शिपाई हे चित्र साफ पुसलं गेलं. कितीही मोठ्या हुद्दयावर असलात तरी तुम्ही सर्वांना अप्रोचेबल असायला हवं ही pre-condition असल्यामुळे सगळी hierarchy नष्ट झाली.

कोडींग = मर्यादित पर्याय = बायनरी
आय.टी.म्हणजे बायनरी. आय.टी.ला समजते ती भाषा फक्त 0 आणि 1 ची. या भाषेमध्ये एखाद्या गोष्टीचं उत्तर हो किंवा नाही. खरं किंवा खोटं. बरोबर किंवा चूक इतकंच असू शकतं. याच्या मधली दुसरी कोणतीच शक्यता इथे असू शकत नाही. आपल्या प्रत्यक्ष जगण्यामध्ये मात्र, हो-नाही, खरं-खोटं, बरोबर-चूक, यांच्या सीमारेषेवर असणारंच बरंच असतं. किंबहुना सगळंच या सीमारेषेवर असतं.

आय.टी.मध्ये मात्र तसं नाही. उदाहरणच घेऊयात. मायक्रोसॉफ्ट वर्ड मध्ये तयार केलेली फाईल सेव्ह करायची असेल, तर तुम्ही कीबोर्ड वापरु शकता किंवा माऊस वापरु शकता. या दोन्हीपैकी एका कोणत्यातयरी पर्यायची व्हॅल्यू 1 म्हणजे True असायलाच हवी. तिसरा पर्यायच इथे नाही. आणि या प्रि-प्रोग्रम्ड पर्यायांपैकी कोणती पर्याय निवडला नाही, तर तुम्हाला मिळेच ती मोठ्ठी ERROR. हे एक प्रकारचं सपाटीकरणच आहे. सर्वांसाठी सारखेच आणि मर्यादित पर्याय. असं असतं तेव्हा निवडीचं फारसं स्वातंत्र्य रहात नाही हे खरं असलं तरी, मर्यादित पर्यायांपैकी एकाची निवड केली, का कामही होतंय असं दिसतं. त्यामुळे मग निवड स्वातंत्र्य नसल्याची खंतही कमी होते.

आता विचार करा. दिवसातले जवळ जवळ 12 पैक्षा जास्त तास अशाच बायनरी विचारात घालवल्यावर या मर्यादित पर्यायांची सवय लागणार नाही तर काय? म्हणूनच कदाचित एखादी गोष्ट खरेदी करायची असो किंवा निवडणुकीमध्ये मतदान करायचं असो, विचार बायनरीच होतो.
प्रवाहाबरोबर जाणं. प्रवाह जाईल तिकडे जाणं आणि आय.टी. बूमच्या या काळात तर प्रवाह आपल्याला संपन्नतेकडेच नेतो आहे, याची खात्री असल्यामुळे प्रवाहाबरोबर खुशीत जाता येतंय.

पॅसिव्ह शिक्षण
हल्ली कोणाला वाचायला काय आवडतं असं विचारलं, तर जास्तीत जास्त लोकांचा कल सेल्फ हेल्प प्रकारच्या पुस्तकांकडे असतो. यामध्ये सपाटीकरण आलंय. 7 habits of highly effective people, 12 ways to lead healthy and successful life, 10 steps towards mental satisfaction, 85 tips to loose weight.. असंच काहीतरी. म्हणजे सगळं आकड्यंच्या किंवा स्टेप्स त्या भाषेत हवं. याचा संबंध सुद्धा आय.टी.मधल्या एका विशिष्ट प्रकारच्या कार्यपद्धतीशी लावता येऊ शकेल.
आय.टी मध्ये, करता येण्या जोग्या प्रत्येक गोष्टीची एक “प्रोसेस” बनवून टाकलेली आहे. एका विशिष्ट पद्धतीनेच प्रश्नांची उत्तरं शोधली गेली पाहिजेत. एका विशिष्ट पद्धतीने किंवा क्रमानेच एखादी गोष्ट केली गेली पाहिजे. हा आग्रह. कारण एकच, कोणीही ती गोष्ट केली, त्याच क्रमाने केली आणि काही कारणाने ती गोष्ट अयशस्वी झाली, तर नेमक्या कोणत्या स्टेप मध्ये गोची आहे, हे पटकन लक्षात यावं.
प्रसिव्ह मनोरंजन किंवा पॅसिव्ह शिक्षणाची लागलेली सवय थोडी-फार अशीच नाही का?

आय.टी. आणि सपाटीकरणाशी संबंधित अशा अजून अनेक गोष्टी पुढच्या लेखामध्ये!